Las zaczyna się od nasion

Aby kolejne pokolenia lasu były coraz lepsze i odporniejsze na zachodzące zmiany klimatu, leśnicy zbierają nasiona tylko ze specjalnie do tego celu wybranych fragmentów obszarów leśnych lub pojedynczych drzew. Obszar leśny przeznaczony do zbioru nasion nazywamy drzewostanem nasiennym, zaś pojedyncze drzewa, z których zbiera się nasiona to tzw. drzewa mateczne i źródła nasion. Drzewostany nasienne i drzewa mateczne muszą być zdrowe i dobrej jakości, mieć silne korony i oczyszczone z gałęzi pnie. Ważne jest również ich pochodzenie – najlepiej by było rodzime, czyli miejscowe.

Na terenie RDLP w Warszawie leśnicy wyznaczyli niemal 3 150 hektarów drzewostanów nasiennych, a także 93 drzewa mateczne i 218 źródeł nasion.

Nasiona drzew iglastych ukryte są w szyszkach, aby je wydostać trzeba poddać je procesowi wyłuszczania. Do tego celu służy leśnikom wyłuszczarnia, znajdująca się na terenie Nadleśnictwa Łochów. Nadleśnictwa dostarczają tam zebrane szyszki, a po wyłuszczeniu odbierają czyste nasiona. Jednak nie ze wszystkich zebranych w danym roku nasion produkuje się sadzonki. Część z nich trafia do Nadleśnictwa Jabłonna, gdzie w specjalnej przechowalni czekają na swoją kolej wysiewu.

Skąd się biorą sadzonki

Zebrane z lasu nasiona trafiają do szkółek leśnych, gdzie zostaną odpowiednio przygotowane i wysiane. Nasiona gatunków światłożądnych takich jak sosna czy brzoza, trafią na otwarte części szkółek, a nasiona gatunków cienioznośnych np. jodły wysiane zostaną pod osłoną dojrzałego drzewostanu w tzw. szkółkach podokapowych. Ponieważ w okresie kiełkowania i wzrostu młodych siewek są one narażone na wiele niekorzystnych czynników, leśnicy dbają o nie szczególnie starannie.

11 szkółek leśnych prowadzonych przez nasze nadleśnictwa produkuje rocznie ponad 18 milionów sadzonek, w tym ponad 13 milionów sadzonek drzew liściastych.

Aby usprawnić produkcję sadzonek, w Nadleśnictwie Jabłonna zbudowano jedną z najnowocześniejszych szkółek kontenerowych w Polsce. Pozwala ona na hodowanie sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym, w specjalnie przygotowanych kasetach. Sadzonki wyhodowane w ten sposób zaopatrzone są w bryłkę gleby bogatej w związki mineralne i organiczne, które ułatwiają jej start w nowe życie po posadzeniu.

Czas na sadzenie

Sadzonki wyhodowane w szkółkach służą leśnikom do odnawiania lasu i zalesień. Odnawianie lasu to wprowadzanie młodego pokolenia drzew na miejsca, w których wcześniej rósł las, zalesianie natomiast to sadzenie lasu tam, gdzie go do tej pory nie było. Oba te zabiegi przyczyniają się do utrzymania i zwiększania powierzchni leśnej kraju.

Czy zawsze do odnowienia lasu potrzebne są sadzonki? Otóż nie. Podpatrując przyrodę leśnicy nauczyli się odnawiać las w sposób naturalny, wykorzystując do tego celu nasiona spadające z dojrzałych drzew. Taki sposób uzyskania młodego pokolenia lasu wykorzystuje się wszędzie tam, gdzie pozwalają na to warunki glebowe i klimatyczne, a istniejący drzewostan jest zgodny z przyjętymi kryteriami. Aby zapoczątkować proces naturalnego odnowienia leśnicy przygotowują do niego drzewostan i glebę, a gdy już pojawią się młode siewki, dbają o nie i pielęgnują, chronią je przed zniszczeniem przez zwierzynę i w razie potrzeby przerzedzają. Jeśli z różnych przyczyn nie można wykorzystać odnowienia naturalnego, drzewostan odnawia się sztucznie poprzez sadzenie.

Od poprawek do trzebieży

Pierwsze stadium wzrostu lasu nazywane jest przez leśników uprawą (jeśli zostało sztucznie posadzone) lub nalotem (gdy pochodzi z odnowienia naturalnego). Jednak niezależnie od sposobu powstania, młode pokolenia lasu wymaga pielęgnacji i ochrony. W pierwszych latach wzrostu działania leśników polegają przede wszystkim na wykaszaniu chwastów konkurujących z drzewkami, wykonywaniu poprawek i uzupełnień, czyli dosadzaniu nowych osobników w miejsce tych, które uschły lub zostały zniszczone, np. przez owady lub zwierzynę. Leśnicy muszą również dbać o skład gatunkowy odnawianego lasu, dlatego wycinają niepotrzebne lub przeszkadzające drzewka gatunków lekko nasiennych (np. brzozy i osiki), które często same się wysiewają. Zabiegi takie nazywamy czyszczeniami wczesnymi.

Kiedy drzewka podrosną, a ich gałęzie zaczną się ze sobą stykać, mówimy, że weszły w fazę młodnika. Przychodzi wtedy kolej na wykonanie czyszczeń późnych, których zadaniem jest stworzenie najlepszych warunków wzrostu drzewkom najlepszej jakości. W tym celu leśnicy usuwają drzewka chore, uszkodzone i słabo rosnące oraz przeszkadzające w rozwoju pozostałym drzewom, regulując w ten sposób zagęszczenie drzew.

Kolejnym etapem wzrostu lasu jest faza tyczkowiny. Drzewa w tym czasie intensywnie rosną na wysokość, stają się smukłe i dość cienkie, są także bardzo podatne na szkody od wiatru i mokrego śniegu. Aby zwiększyć odporność lasu na działanie czynników atmosferycznych oraz poprawić warunki wzrostu drzew, leśnicy wykonują w tym czasie cięcia pielęgnacyjne zwane trzebieżami wczesnymi. Polegają one na stopniowym rozluźnianiu drzewostanu, tak by pozostawione, najładniejsze drzewa miały lepszą stabilność i większy dostęp światła do koron.

Z tyczkowiny drzewa przechodzą w fazę drzewostanu dojrzewającego, a następnie dojrzałego. W tym czasie zmniejsza się przyrost na wysokość, a główną rolę odgrywa wzrost na grubość. Jest to okres cięć zwanych przez leśników trzebieżami późnymi. Ich zadaniem, podobnie jak trzebieży wczesnych, jest stopniowe rozluźnianie pozostającego drzewostanu, a w końcowej fazie dojrzałości także przygotowanie go do obradzania nasion i obsiewu.

Cykl się zamyka

Zależnie od gatunku, po 100-120, a nawet 140 latach, cykl rozwojowy lasu zamyka się. Drzewa osiągnęły dojrzałość, wydały nasiona, powoli zmniejsza się siła ich wzrostu, zaczynają się starzeć i obumierać, pora, więc by ich miejsce zajęło kolejne pokolenie. Dlatego zostaną wycięte, dając ludziom surowiec, a powstałą powierzchnię zajmie kolejna uprawa leśna. To naturalny, trwający od zawsze proces wymiany pokoleń. Wspomagając naturę i przyspieszając jej działania warszawscy leśnicy w miejsce usuniętych drzewostanów sadzą corocznie kilkanaście milionów nowych drzewek.

Sposób na długowieczność

Stosowanym w ramach zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej sposobem sprzyjającym zachowaniu „długowieczności” i trwałości lasu poprzez np. przekazywanie swoich cech genetycznych potomstwu, tj. młodemu pokoleniu lasu, są rębnie. Na etapie odnowienia drzewostanu prowadzą do przemiany i kształtowania nowego drzewostanu o pożądanym charakterze i ustalonym celu hodowlanym. Szeroki wachlarz możliwości wyboru rębni pozwala na osiąganie przyjętego celu hodowlanego, wykorzystując przy tym uwarunkowania środowiskowe i właściwości ekologiczne gatunków właściwych dla danych warunków siedliskowych, w których będzie wzrastało młode pokolenie lasu.

W zależności od wymagań ekologicznych gatunku, stanu sanitarnego lasu, zgodności występujących gatunków drzew z siedliskiem i innych czynników warunkujących możliwość uzyskania celu hodowlanego i zachowania trwałości lasu, dzięki posiadanej wiedzy, podstawy prawnej obowiązujących przepisów, i doświadczeniu leśników odpowiedzialnych za prowadzenie gospodarki leśnej na gruntach Skarbu Państwa w zarządzie PGL Lasy Państwowe, dobierany jest właściwy sposób cięć stwarzających warunki do uzyskania odnowienia powierzchni użytkowanego drzewostanu. W tym celu wykorzystuje się dwie podstawowe grupy rębni: rębnię zupełną oznaczaną symbolem I i rębnie złożone (częściową, gniazdową, stopniową i przerębową – ciągłą) oznaczane odpowiednio symbolami od II do V.

Rębnie zupełne stosuje się przede wszystkim w odniesieniu do drzewostanów:

- na siedliskach ubogich (borowych),

- w miejscach gdzie mamy do czynienia z uciążliwą roślinnością, przewidzianych do odnowienia gatunkami światłożądnymi (np. sosną zwyczajną),

- których natychmiastowe usunięcie i odnowienie jest podyktowane względami sanitarnymi (np. wystąpieniem gradacji owadów powodujących zamieranie całego fragmentu drzewostanu),

- które będą służyły produkcji materiału nasiennego lub zachowaniu danej cennej puli genowej (np. do zakładania bloków upraw pochodnych i zachowawczych, składających się z gatunków światłożądnych),

- w których uzyskanie odnowienia naturalnego jest utrudnione ze względu na zwarty podszyt złożony z gatunków o dużej sile odroślowej, stan pokrywy glebowej, degradację gleby itp.,

- w których, ze względu na małą powierzchnię lub kształt, niemożliwe jest właściwe zastosowanie rębni złożonych, a także w enklawach i półenklawach śródpolnych, bez względu na typ siedliskowy lasu.

Rębnie złożone, wiążą się generalnie z wydłużeniem czasu w jakim dokonane zostanie odnowienie drzewostanu, wykorzystując do tego m.in. stopniowo usuwany w różnej perspektywie czasu i przestrzeni dojrzały drzewostan (możliwie z wyprzedzeniem okresu, w którym drzewa dotknie proces ich zamierania rzutujący na osłabienie właściwości technicznych drewna po uprzednim wykorzystaniu zdolności drzew do wzmożonego naturalnego obsiewu nasion). Podstawowym wyróżnikiem rębni złożonych jest niejednoczesne usuwanie poszczególnych drzew, które ma na celu stworzenie okresowej osłony górnej lub bocznej dla pojawiającego się naturalnie lub sztucznie odnowienia. Mnogość rodzajów stosowanych rębni oraz ich wielowariantowość jest wynikiem potrzeby dostosowania narzędzi gospodarki leśnej do wymagań ekologicznych gatunków drzew, którym leśnicy próbują stworzyć najlepsze warunki do wzrostu tak, by w konsekwencji osiągnąć założony cel hodowlany, zapewniający jednocześnie naturalną odporność drzewostanu na wszelakie czynniki (biotyczne i abiotyczne, w tym klimat), które decydują o jego trwałości (co jest szczególnie istotne w aktualnie obserwowanych efektach zmian klimatu). Zwykle długość okresu odnowienia zależy od możliwości wykorzystania naturalnego odnowienia istniejącego drzewostanu, składu docelowego przyszłego drzewostanu oraz postępu odnowienia i jego potrzeb hodowlanych.

Obie wymienione powyżej grupy rębni, a w szczególności te, w założeniu których osiąga się odnowienie lasu przy wykorzystaniu cięć zupełnych (w tym rębni zupełnej), mogą przyjmować jeszcze inne formy, o ile pozwalają na to warunki przyrodnicze i ekologiczne gatunków drzew tworzących docelowy drzewostan. Możliwe jest to do uzyskania poprzez wykorzystanie tzw. rębni niezupełnej, stanowiącej element tzw. leśnictwa retencyjnego.

Nadrzędnym celem leśnictwa retencyjnego jest utrzymanie procesów ekosystemowych, zachowanie ciągłości istnienia biotopów i zróżnicowanej struktury lasu (warunków leśnych). Koncepcja leśnictwa retencyjnego oznacza konieczność przesunięcia uwagi z tego co jest/powinno być pozyskane, na to, co powinno w lesie pozostać. Rębnia niezupełna (inaczej zwana retencyjną lub zachowawczą) reprezentuje zrębowy sposób zagospodarowania lasu. Cięcia w tej rębni można wykonywać w jednym, dwóch lub więcej nawrotach.

Rębnia niezupełna to sposób prowadzenia gospodarki leśnej, w którym przynajmniej 50% powierzchni otwartej (utworzonej w wyniku wykonanego cięcia) powinno się znaleźć w zasięgu wpływu pozostawionych na zrębie fragmentów drzewostanu, pojedynczych drzew czy istniejącego młodego pokolenia lasu, odpowiadającego jednej wysokości tych pozostawionych elementów. Przestrzenne rozmieszczenie fragmentów odnawianej powierzchni będących pod wpływem pozostawionych elementów może być zróżnicowane w zależności od ich lokalizacji oraz od sposobu pozostawiania tych elementów: pojedynczych drzew, całych płatów lub obu tych rozwiązań. Drzewa, które pozostają po cięciu (po cięciach) mogą być rozmieszczone pojedynczo, mogą tworzyć płaty lub mogą być rozmieszczone zarówno w formie płatów, jak i pojedynczych drzew.

Fragmenty wyłączone z użytkowania powinny stanowić reprezentatywne przykłady naturalnej zmienności warunków i struktur drzewostanowych, przyczyniać się do utrzymania ciągłości naturalnych procesów ekosystemowych i zachowania elementów bioróżnorodności, pomagać w zachowaniu przestrzennej łączności biotopów leśnych oraz pełnić rolę naturalnych refugiów umożliwiających przeżycie i dyspersję gatunków na obszarach objętych użytkowaniem rębnym.

Rodzaj pozostawianych drzew zależy w dużym stopniu od przyjętych celów gospodarowania (względy przyrodnicze, kwestia odnowienia, aspekty krajobrazowe). Przykładowo, jeżeli pozostawianie drzew motywowane jest względami przyrodniczymi, wówczas w grę mogą wchodzić drzewa gorszej jakości, np. osobniki ze złamanymi wierzchołkami, wadami kształtu, chore lub opanowane przez szkodniki owadzie, pod warunkiem, że pozostawienie takich drzew nie stwarza zagrożenia dla dobrego stanu sanitarnego nowego pokolenia lasu oraz dla drzewostanów występujących w sąsiedztwie.

Szczegółowe informacje dotyczące sposobów prowadzenia gospodarki leśnej z zakresu hodowli lasu, w oparciu o które współcześni leśnicy dbają o zapewnienie trwałości lasów z jednoczesnym wypełnianiem przez nie wszystkich funkcji, tj. zarówno ekologicznych (ochronnych), produkcyjnych (gospodarczych) i społecznych (socjalnych), można znaleźć w aktualnej wersji Zasad Hodowli Lasu: https://www.lasy.gov.pl/pl/publikacje/copy_of_gospodarka-lesna/hodowla.